گر جان عاشق دم زند

دانلود کنید

گر جان عاشق دم زند، آتش در این عالم زند

وین عالم بی اصل را چون ذره ها بر هم زند

عالم همه دریا شود، دریا ز هیبت «لا» شود

آدم نماند و آدمی، گر خویش با آدم زند

دودی برآید از فلک، نی خلق ماند نی مَلَک

زان دود ناگه آتشی بر گنبد اعظم زند

بشکافد آن دم آسمان، نی کَون ماند نی مکان

شوری درافتد در جهان، وین سور بر ماتم زند

گه آب را آتش برد، گه آب آتش را خورد

گه موج دریای عدم بر اَشهَب و اَدهَم زند

خورشید افتد در کمی، از نور جان آدمی

کم پرس از نامحرمان آنجا که محرم کم زند

مریخ بگذارد نری، دفتر بسوزد مشتری

مه را نماند مِهتری شادیّ او بر غم زند

افتد عطارد در وحل، آتش در افتد در زحل

زَهره نماند زُِِِِهره را تا پرده ی خرم زند

نی قوس ماند نی قزح، نی باده ماند نی قدح

نی عیش ماند نی فرح، نی زخم بر مرهم زند

نی آب نقاشی کند، نی باده فراشی کند

نی باغ خوشباشی کند، نی ابر نیسان نم زند

نی درد ماند نی دوا، نی خصم ماند نی گوا

نی نای ماند، نی نوا، نی چنگ زیر و بم زند

اسباب در باقی شود ساقی به خود ساقی شود

جان «ربی الاعلی» گود دل «ربی الاعلم» زند

برجه که نقاش ازل بار دوم شد در عمل

تا نقش های بی بدل بر کسوَه معلم زند

حق آتشی افروخته تا هر چه ناحق سوخته

آتش بسوزد قلب را، بر قلب آن عالم زند

خورشید حق دل شرق او شرقی که هر دم برق او

بر پوره ادهم جهد بر عیسی مریم زند

1/1 گر جان عاشق دم زند آتش در این عالم زند ظاهرا مولانا در این غزل نظری داشته است به غزل سنایی (دیوان 158) 

گر سنایی دم زند آتش در این عالم زند

این جهان بی وفا چون ذره ای بر هم زند

و با افزودن یک هجا بر رکن اول، وزن را دلپذیر کرده است.

2/2 با آدم: به آدم، بر آدم.

5/2 اشهب و ادهم: اشهب اسب سپیدی با خال های سیاه، ادهم، سیاه و اسب سیاه، در این جا کنایه از روشنی و تاریکی شب و روز است.

6/2 کم زدن: خاموش ماندن، سکوت

7/1 نری: نر بودن رجولیت، صفت نری را برای مریخ از آن جهت آورده است که در منسوبات کواکب مریخ ستاره ی مردان دلیر و رزمجوست.

7/1 مشتری: ستاره اورمزد که ستاره قضات است و از او به عنوان قاضی فلک یاد م یکند. منظور از دفتر مشتری سجلات قاضی استکه در آن به گونه ای احکام را ثبت می کرده است.

8/1 عطارد: تیر، دبیر فلک است

8/1 وحل: لای و لجن، گل و لای

8/2 زحل: ستاره کیوان، قدما آن را نحس اکبر می دانسته اند و به عنوان پاسبان آسمان می دیده اند.

9/1 قوس و قزح: رنگین کمان، کمان رستم. اصل آن قوس قُزح است یعنی کمان قُزح و قُزح نام فرشته موکل بر باران است و بعضی از قدما گفته اند که قرح شیطان است. این که مولانا به صوبت عطف و به عنوان دو چیز جدا از هم آن را آورده ظاهرا ناظر به همین امر است یعنی نه کمان می ماند و نه صاحب کمان.

12/1 در باقی شدن: متروک ماندن، تمام شدن.

12/2 ربی الاعلی: پروردگار بزرگ من

12/2 گود: گوید. کاربرد رایج مشرق ایران بزرگ بوده است، در مثنوی نیز این کلمه را به کار برده است

این کنم یا آن کنم او کی گود 

که دو دست و پای او بسته بود

12/2 ربی الاعلم: پروردگار دانای من.

13/2 کسوه: جامه، لباس

13/2 مُعلَم: راه راه، نقش دار

14/2 قلب: ناسره و ناخالص، قلب دوم به معنی میانه و دل هر چیز است.

15/2 پوره: پور، فرزند و منظور از پوره ی ادهم، ابراهیم بن ادهم بلحی است که از بزرگان زهاد قرن دوم است.

غزلیات شمس تبریز

مولانا جلال الدین محمد بلخی

مقدمه گزینش و تفسیر: محمدرضا شفیعی کدکنی